Właściwości zdrowotne szafranu

Szafran pozyskuje się z rośliny Crocus sativus i od 3000 lat jest wykorzystywany jako przyprawa i barwnik w żywności. Wysuszony szafran znany jest z korzennego, lekko ostrego, gorzkiego smaku, intensywnego zapachu podobnego do skoszonej trawy oraz delikatnie metalicznego połysku. Wytwarza się go ze znamion słupków rośliny przyprawowej − szafranu uprawnego. Szafran jest znany przede wszystkim ze swojej ceny, gdyż uchodzi za najdroższą przyprawę na świecie. 1 g szafranu kosztuje około 40 zł. Obecnie ponad 90% światowej podaży szafranu pochodzi z Iranu (1). Od lat tradycyjnie szafran był stosowany jako remedium na wiele dolegliwości zdrowotnych. Współczesne badania potwierdzają właściwości zdrowotne szafranu, ale podważają inne tradycyjne zastosowania tej rośliny. Czytaj dalej, aby odkryć zastosowania, zalety i wady szafranu.

Właściwości zdrowotne szafranu – co cennego znajdziemy w szafranie?

W szafranie znajduje się ponad 150 związków aktywnych. Spośród nich najbardziej znaczące dla mechanizmów działania, smaku i zapachu szafranu są krocyna, pikrokrocyna i safranal (2). Karotenoidy są grupą związków występujących w roślinach odpowiedzialnych za wytwarzanie koloru w liściach i płatkach. Krocetyna i krocyna nadają szafranowi jego żółtawo-czerwony kolor. Krocyna nie jest łatwo wchłaniana przez żołądek, więc w organizmie jest przekształcana w krocetynę. Uważa się, że krocetyna zwiększa poziomy serotoniny w mózgu, co może tłumaczyć jej potencjalne działanie przeciwdepresyjne i łagodzące niepokój (1). Inne ważne karotenoidy zawarte w szafranie obejmują likopen, zeaksantynę i beta-karoten. Szafran zawiera również olejki eteryczne, pikrokrocynę odpowiadającą za gorzki smak, safranal odpowiedzialny za zapach i aromat szafranu. Safranal, jedna z innych głównych substancji chemicznych znalezionych w szafranie:

• Pobudza receptory beta 2 adrenergiczne, które zwiększają przepływ krwi i częstość akcji serca. Stymulacja naśladuje działanie noradrenaliny i adrenaliny.
• Hamuje receptory histaminy 1: Blokuje aktywność histaminy.
• Stymuluje receptory GABAa dodatkowo zwiększając działanie ochronne mózgu (4)

Szafran jest również doskonałym źródłem kemferolu, flawonoidu o właściwościach przeciwutleniających i przeciwdrobnoustrojowych. Składniki chemiczne tej rośliny są odpowiedzialne za właściwości zdrowotne szafranu.

Mechanizmy działania szafranu

Szafran wpływa na stężenie neuroprzekaźników dopaminy, noradrenaliny, serotoniny oraz zawiera związki, które mogą wchodzić w interakcje z receptorami NMDA, GABAA. Zwiększa poziomy białek wymaganych do rozwoju, przepływu krwi i zdrowej aktywności mózgu, w tym BDNF, VEGF i fosforylowanego CREB. Działa również jako przeciwutleniacz, wychwytując wolne rodniki, które mogą powodować uszkodzenie białek i DNA w komórkach. Szafran hamuje gromadzenie się białka amyloidu-beta, głównej przyczyny choroby Alzheimera (3). Ponadto szafran hamuje enzym acetylocholinoesterazy, co powoduje podwyższenie poziomu acetylocholiny we krwi (4). Szafran może również obniżać poziom kortyzolu i zwiększać poziom estrogenu, co może tłumaczyć jego pozytywny wpływ na zdrowie kości (5). Jednak biorąc pod uwagę dużą liczbę obecnych substancji chemicznych, nie jest całkowicie jasne, w jaki sposób szafran wywiera swoje działanie (1).

Szafran wykazuje działanie terapeutyczne przy wielu dolegliwościach zdrowotnych. Właściwości zdrowotne szafranu zostały wzięte pod lupę we współczesnych publikacjach naukowych.

Szafran i depresja

Ekstrakt szafranu może częściowo wspierać zdrowie psychiczne poprzez zwiększenie poziomu dopaminy, serotoniny i noradrenaliny (1). Jego działanie antydepresyjne zostało wzięte pod lupę w wielu badaniach klinicznych.

W metaanalizie pięciu badań klinicznych z 2015 r. szafran znacząco poprawiał objawy depresji. Miał efekt porównywalny do działania standardowych leków przeciwdepresyjnych (7).

U 40 kobiet z łagodną do umiarkowanej depresją poporodową (po porodzie) suplementacja szafranu przez 6 tygodni była skuteczniejsza niż zwykły lek przeciwdepresyjny Prozac czyli fluoksetyna (8).

W 2019 r. przeprowadzono  metaanalizę 11 badań klinicznych dotyczących zastosowania szafranu w terapii depresji łagodnej lub umiarkowanej. Wykazano, że szafran może być znacznie skuteczniejszy niż placebo i nie mniej skuteczny od testowanych leków przeciwdepresyjnych (9).

Podobną poprawę objawów depresyjnych zaobserwowano u 61 pacjentów ze schizofrenią, którym podawano ekstrakt szafranu przez 12 tygodni. Szafran był dobrze tolerowany i bezpieczny w użyciu. Potrzebne są dalsze badania w celu ustalenia, czy jest on tak skuteczny jak obecne terapie stosowane w schizofrenii (10, 11).

Szafran i choroba Alzheimera

Szafran hamuje acetylocholinoesterazę i tym samym jest potencjalnym kandydatem do wspomagania terapii choroby Alzheimera. Suplementacja ekstraktu szafranu przez 16 tygodni poprawiła funkcje poznawcze i zmniejszyła objawy demencji w badaniu z udziałem 46 pacjentów z chorobą Alzheimera (12).

U 54 pacjentów z chorobą Alzheimera leczenie szafranem (15 mg dwa razy na dobę przez 22 tygodnie) było tak samo skuteczne jak donepezil, przy mniejszych skutkach ubocznych ze strony przewodu pokarmowego (13).

Krocyna, aktywny składnik szafranu, może hamować odkładanie się białek beta-amyloidu, co jest cechą charakterystyczną choroby Alzheimera (3, 14). Wstrzyknięcie krocyny szczurom poprawiło ich zdolności poznawcze i pamięć (14).

Szafran i poprawa wzroku

Szafran może poprawiać stan oka u pacjentów ze zwyrodnieniem plamki żółtej (AMD). W ostatnim badaniu przeprowadzonym wśród 100 pacjentów ze zwyrodnieniem plamki żółtej związanym z wiekiem szafran (20 mg na dobę przez 3 miesiące) nieznacznie poprawił funkcję oka (15).

Dwa starsze badania przeprowadzone wśród 58 pacjentów z AMD ujawniły podobne działanie szafranu, ale w jednym z nich brakowało kontroli placebo (16, 17).

Suplementacja ekstraktu szafranu była w stanie poprawić widzenie i przepływ krwi do oczu u zwierząt z tą chorobą. W tym działaniu prawdopodobnie pośredniczy krocyna, która rozszerza naczynia krwionośne prowadzące do oczu (18).

Szafran i PMS

Jednym z najstarszych tradycyjnych zastosowań szafranu jest leczenie zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Objawy PMS obejmują zmiany nastroju, skurcze, wzdęcia i trądzik.

W grupie 35 kobiet ekspozycja na zapach szafranu przez 20 minut znacznie zmniejszyła objawy PMS i poprawiła nieregularne miesiączki. Efekt ten nastąpił poprzez obniżenie poziomu hormonu stresu, kortyzolu (5).

Dodatkowo u 50 kobiet codzienna suplementacja szafranem przez 6 miesięcy zmniejszyła objawy PMS (19).

U 180 młodszych kobiet produkt ziołowy z szafranem, nasionami selera i ekstraktami anyżu (1500 mg / dzień przez 3 dni) znacznie zmniejszył nasilenie i czas trwania skurczów menstruacyjnych (20).

Szafran i funkcje seksualne

Szafran tradycyjnie od lat uchodzi za afrodyzjak. Badanie wśród 20 mężczyzn z zaburzeniami erekcji wykazało, że codzienna suplementacja szafranu przez 10 dni zwiększyła częstotliwość i czas trwania erekcji. W badaniu brakowało kontroli placebo, co zmniejsza wiarygodność wyników (21).

Inne badanie z udziałem 25 mężczyzn z cukrzycą i zaburzeniami erekcji wykazało, że żel szafranowy znacznie poprawił funkcje seksualne i zwiększył częstotliwość erekcji (22).

Z drugiej strony, w innym badaniu, ekstrakt szafranu, w ilości 30 mg dwa razy dziennie przez 12 tygodni, nie poprawił objawów zaburzeń erekcji w znacznie większym badaniu z udziałem 346 mężczyzn (23).

Niektóre leki, takie jak leki przeciwdepresyjne, mogą zmniejszać popęd seksualny i powodować ból podczas stosunku. W badaniu 38 kobiet suplementacja szafranem przez 4 tygodnie poprawiła popęd seksualny i zmniejszyła ból związany z seksem. Szafran zwiększył również lubrykację, co pomogło zminimalizować ból podczas stosunku (24).

Naukowcy zaobserwowali również potencjał szafranu w zakresie poprawy aktywności seksualnej u szczurów. W tym działaniu pośredniczy aktywna chemiczna krocyna (25). Dobrze zaprojektowane próby kliniczne powinny zbadać sprzeczne wyniki obecnie dostępnych badań.

Szafran i ciśnienie krwi

Szafran może mieć wpływ na ciśnienie krwi. Badanie wśród 230 mężczyzn z niepłodnością wykazało, że suplementacja szafranu przez 26 tygodni znacznie obniżyła ciśnienie krwi (26).

Podobnie w innym badaniu tabletki szafranu obniżyły ciśnienie krwi w wyższych dawkach (400 mg) u 30 osób dorosłych po tygodniu (27).

W badaniach na szczurach naukowcy zauważyli, że szafran obniża ciśnienie krwi i zapobiega przypadkowym skokom ciśnienia (28). Ten potencjalny wpływ szafranu nadal wymaga oceny u ludzi z wysokim ciśnieniem krwi.

Szafran i układ immunologiczny

Szafran moduluje funkcje układu immunologicznego. U 45 zdrowych osób ekstrakt szafranu przyjmowany przez 3 miesiące istotnie zwiększył liczbę białych krwinek i przeciwciał (IgG i monocytów) w porównaniu z placebo. Szafran zwiększał liczbę białych krwinek bez wpływu na poziomy innych komórek krwi (29).

W probówkach szafran może również hamować replikację wirusa i wnikanie do komórek, potencjalnie poprawiając zdolność układu odpornościowego do zwalczania infekcji (6).

Szafran i układ sercowo-naczyniowy

Szafran wykazuje działanie antyoksydacyjne. Może się przyczyniać do spadku podatności na utlenianie lipoprotein (30).

Dodatkowo, krocyna po przekształceniu w krocetynę, może obniżyć poziom cholesterolu i stwardnienie naczyń krwionośnych (31).

W 2019 r. przeprowadzono metaanalizę weryfikującą wpływ szafranu na ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego, w której uwzględniono 11 badań.  Wyniki metaanalizy sugerują, że szafran może być korzystny w kilku aspektach związanych z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych (32). Potrzebne są jednak dalsze badania wysokiej jakości w celu potwierdzenia tych założeń.

Szafran i redukcja masy ciała

Według jednego przeglądu danych klinicznych i przedklinicznych szafran może pomóc w odchudzaniu. Mechanizmami odpowiadającymi za to mogą być (14):

• Spowolnienie wchłaniania tłuszczów i trawienia
• Zmniejszenie spożycia kalorii przez zmniejszenie apetytu
• Poprawa wykorzystania glukozy i tłuszczów na energię

Wysokie dawki (176,5 mg dwa razy dziennie) szafranu przez 6 miesięcy nieznacznie zmniejszyły wieczorne podjadanie u 60 kobiet z nadwagą (33).

Obserwacje te wynikają jednak głównie z badań na zwierzętach. Potrzebne są duże badania kliniczne, aby ocenić potencjalny wpływ szafranu na utratę wagi.

Szafran i zdolności wysiłkowe

Właściwości zdrowotne szafranu to nie wszystko. Szafran potencjalnie może nawet wpływać na zdolności wysiłkowe. W badaniu przeprowadzonym wśród 28 zdrowych mężczyzn suplementacja szafranem przez 10 dni zwiększyła siłę mięśni i skróciła czas reakcji (34). Jest to prawdopodobnie spowodowane poprawą funkcji mitochondriów i działaniem prokognitywnym. Szafran może poprawiać przepływ krwi i dostarczanie tlenu do mięśni podczas ćwiczeń, co może również tłumaczyć te efekty. Oczywiście wymagana jest większa ilość badań w celu potwierdzenia tych doniesień.

Inne zastosowania szafranu

Ponadto warto zwrócić uwagę, że w badaniach na zwierzętach oraz na komórkach szafran wykazywał działanie przeciwnowotworowe, neuroprotekcyjne, wspierające gojenie ran, wspierające zdrowie kości, korzystne przy astmie, wspierające zdrowie układu pokarmowego, przeciwbólowe, wspierające pracę wątroby, przeciwdrgawkowe, przeciwcukrzycowe. Potrzebne są badania kliniczne na ludziach w celu potwierdzenia tradycyjnych zastosowań szafranu testowanych w badaniach przedklinicznych.

Właściwości zdrowotne szafranu – dlaczego badania mają ograniczoną wiarygodność?

Chociaż przeprowadzono szeroko zakrojone badania szafranu, istnieje kilka zastrzeżeń, które ograniczają wiarygodność tych badań:

• Różne badania wykorzystują różne części rośliny Crocus sativus; płatki, wyciągi, izolowaną krocynę lub safranal, suplementy lub żele. Skład chemiczny różnych części rośliny jest różny, a zatem pełny profil korzyści zdrowotnych może być ograniczony do jednej części rośliny.
• Większość badań klinicznych nad korzyściami zdrowotnymi szafranu przeprowadzono w Iranie. Pacjenci z różnym pochodzeniem genetycznym mogą różnie reagować na szafran. Ponadto warto zwrócić uwagę, że Iran jest głównym producentem szafranu, więc może im zależeć na dobrych wynikach badań tej rośliny.
• Wiele zastosowanych dawek jest znacznie wyższych niż dawka szafranu uzyskana z żywności.
• Gotowanie z szafranem może rozkładać substancje aktywne, co czyni je nieskutecznymi w terapii niektórych chorób.

Dawkowanie szafranu

Dawkowanie szafranu w celach terapeutycznych powinno wynosić co najmniej 30-50 mg 2 x dziennie. Warto przede wszystkim suszone słupki szafranu dodawać do potraw, kawy, herbaty i innych napojów, gdyż nadaje im wyśmienity smak. Warto pamiętać, aby nie przesadzić z szafranem jako przyprawą, gdyż w nadmiarze użyty może uczynić potrawę gorzką. Maksymalna dawka szafranu nie powinna przekraczać 1500 mg, a zjedzenie powyżej 5 g szafranu na raz może zakończyć się poważnymi problemami zdrowotnymi albo nawet śmiercią.

Bezpieczeństwo stosowania szafranu

Szafran stosowany nawet w wysokich dawkach wydaje się być bezpieczny. Czy szafran posiada skutki uboczne? Rzadko mogą się pojawić przy wysokich dawkach objawy niepożądane takie jak suchość ust, bóle głowy i nudności.  Warto nie przyjmować wysokich dawek szafranu dłużej niż 8 tygodni ze względu na potencjalną toksyczność podczas długotrwałego spożywania bardzo wysokich dawek.

Szafran może wchodzić w interakcje z lekami. Warto pamiętać, że nie wolno łączyć szafranu z lekami wpływającymi na stężenie neuroprzekaźników (np. antydeprestantami) i lekami na obniżenie ciśnienia krwi bez konsultacji z lekarzem. Należy unikać szafranu w przypadku kobiet ciężarnych.

Szafran jest bardzo często podrabianą przyprawę, ze względu na swoją cenę. Ile kosztuje szafran? Jest to jedna z droższych przypraw. W średniowiecznej Anglii karano nawet śmiercią za podrabianie tej przyprawy. Szafran posiada charakterystyczny zapach i aromat. Krokosz barwierski, inna roślina, ze względu na swoje zabarwienie często jest sprzedawany jako fałszywy szafran. Prawdziwy szafran 10 min. po zalaniu ciepłą wodą nie powinien stracić barwy ani się rozpuścić. Kupując szafran warto zainwestować w sprawdzony produkt. Polecam regularne stosowanie tej przyprawy w kuchni przede wszystkim ze względu na jego ogromne walory smakowe oraz właściwości zdrowotne szafranu.